Непријатното чувство дека работите не ни одат како што треба, дека не можеме ништо да направиме како што треба, дека не сме доволно добри во нешто, дека сме неуспешни – е нешто со кое повеќето луѓе се сретнале во одреден момент од животот. Чувството е главно краткотрајно и минливо, ситуациски определено и исчезнува кога ситуацијата се надминува. Меѓутоа, кај одреден број луѓе стравот од несовршеност е постојан и проникнува во различни сегменти од животот, што значително влијае врз целокупното функционирање. Ние велиме дека овие луѓе развиле ателофобија.
Како и секоја друга, оваа фобија е форма на ирационален, интензивен и постојан страв, спаѓа во спектарот на анксиозни нарушувања или се јавува во коморбидитет со некои од нив. Таа е тесно поврзана со перфекционизмот – луѓето кои имаат особина на перфекционизам се изложени на поголем ризик да ја преминат линијата на здрав, продуктивен, мотивирачки перфекционизам и да одат во друга крајност. Според тоа, перфекционизмот не мора да биде пречка за личност која поставува реални цели, но кога тој ќе стане пренагласен, кога човек поставува нереални барања, не простува грешки и неуспеси и ја поистоветува својата вредност со нив, тогаш тој станува предизвикувач на различни психолошки отпори – блокада, анксиозност и депресија. Така се развива ателофобијата – човекот почнува да се плаши да направи каква било грешка.
Размислувањето за настани во блиска и подалечна иднина и грешки кои би можеле да се случат го воведуваат лицето со ателофобија во огромна анксиозност и напади на паника. Ова дополнително води кон тоа да почне да избегнува каква било ситуација за која проценува дека може да биде потенцијален извор на неуспех. Можеби ќе почне да ги избегнува дури и оние ситуации каде што знае дека ќе биде добар, но сепак не е „доволно добар“ – на пример, избегнува да го полага испитот што мисли дека не може да го положи со оценка поголема од 8. Лицата со ателофобија имаат вакви верувања: „Подобро е да не се обидуваш отколку да направиш грешка“ или уште поекстремно: „Подобро е да не се трудиш отколку да бидеш просечен“. Затоа, неуспехот го гледаат како нешто страшно, неподносливо и непростливо, како нешто што ќе предизвика толку силни непријатни емоции со кои нема да можат да се справат. Јасно е колку овие верувања можат да го ограничат човекот и да влијаат врз квалитетот на животот, со оглед на тоа што човекот постојано, на почетокот, се елиминира себеси.
Однесувањата што произлегуваат од овие верувања се најчесто одолжување, избегнување и многу изразена неодлучност. Импресивно е, на пример, што луѓето со ателофобија претерано ги проверуваат своите дела, извештаи, е-пошта, СМС-пораки пред да ги испратат некому. Често се бара уверување во овој поглед. Постојано очекуваат и бараат од блиските луѓе да проценат дали нешто е доволно добро направено, да проверат дали некаде пропуштиле грешка, да донесат одлука. Имајќи предвид дека ателофобијата се однесува на различни аспекти од животот, не е невообичаено да се изразува кога станува збор за партнерства, така што човекот бара од околината да потврди дали направил добар избор на партнер и слично.
Луѓето со развиена ателофобија се карактеризираат и со размислување за минатото, кое може да стане опсесивно – за грешките што некогаш ги правеле, дали повредиле некого со своите постапки, какво мислење има некој за нив сега. Со претерано анализирање на настаните од минатото, всушност, често наоѓаат грешки кои во реалноста не ни постоеле или никој не ги ни забележал. Сето ова обично завршува со огромно чувство на неразумна вина, што дополнително ја води личноста во маѓепсан круг на анксиозност и/или депресија – нарушувања на спиењето и апетитот, акумулација на обврски, занемарување на секојдневните активности.
Коренот на ателофобијата и самиот нездрав перфекционизам може да има биолошка основа во високата чувствителност. На луѓето што се многу чувствителни обично им е потешко да се справат со неуспесите и притисоците, а критиките од важни луѓе може да се доживеат како траума.
Ригидно и претерано воспитување, со многу правила, очекувања, критики, споредби со другите и навреди при правење грешка и ставот дека грешките се неприфатливи може значително да влијае врз развојот на ателефобија кај децата. Меѓутоа, овој механизам може да биде активиран и од: 1) врсничка група за која личноста се чувствува недоволно добро за да биде прифатена, 2) строги и отфрлачки наставници или обучувачи, 3) премногу критичен партнер. Така, всушност, луѓето кои се многу чувствителни, поради пораките добиени од важни луѓе, формираат верување дека само совршеното е прифатливо, а од друга страна, постои многу гласен внатрешен критичар кој постојано ги предупредува.
Сите сакаме да бидеме успешни и што е можно поблиску до совршенството, но го прифаќаме и фактот дека грешките, неуспесите, несовршеноста и просечноста се составен дел од животот. За луѓето со ателофобија, самата помисла да си дозволат да направат грешка, да не успеат, да бидат несовршени или просечни е неподнослива. Сепак, овој проблем може успешно да се третира преку психотерапија. Како и секој друг, работата за да се надмине овој проблем бара време и упорност. Когнитивно-бихевиоралната терапија дава добри резултати затоа што, од една страна, личноста работи на модификација на дисфункционалните, блокирачки верувања и усвојување нови, рационални алтернативи (когнитивен дел), а од друга страна, намерно се изложува на стресни ситуации, чија цел е да води кон толеранција на несовршеноста и свесност дека може да се прифати и преживее (бихевиорален дел).
Автор: м-р Анѓела Златковиќ – специјален педагог и советник
912