Родителството е возбудлива улога во која ако еднаш се најдете, останувате секогаш и секаде родител. На различни начини и во секој момент, присуство и отсуство, грижа и негрижа, посветеност, запоставување, емотивна топлина или дистанца, родителите влијаат врз најраните искуства на детето за себе, за другите и за светот.

Емоцијата страв е вродено и универзално човечко искуство без разлика на културолошките и другите различности што ги поседуваме. Чувствуваме страв тогаш кога мислиме дека на некој начин сме загрозени. Ова чувство е многу важно бидејќи има адаптибилна функција и го подготвува организмот за реакција. Возрасен човек поседува одреден степен на психичка зрелост и претходно искуство кое му користи во процената дали стравот е оправдан или не и со кои механизми може да го совлада. Во отсуство на животна мудрост, за детето секогаш е меродавно доживувањето на загрозеност кое директно го поврзува со опасност.

Типични манифестации се бурното плачење, несоработка во вид на отпор, избегнување, врескање, спротивставување до потенцијално загрозување на себеси или на другиот. Тоа се вистински драмски сцени, но добрата вест е што тие може да се контролираат, а во некои пригоди дури и да се избегнат благодарение на трпението на родителите и нивната подготвеност да ги надминат сопствената несигурност, стравот и непријатноста во дадениот момент. На родителите не им е лесно бидејќи истовремено треба да го разберат светот од перспектива на детето и да постапуваат како возрасни и одговорни личности за да им бидат добри учители на своите деца.

Децата некогаш мора да искусат дијагностички и тераписки процедури и третмани, од рутински, помалку непријатни, до оние инвазивните. Болните сигурно предизвикуваат непријатни емоционални состојби.

Истражувањата покажуваат дека односот кон болните драги лица е под силно влијание на родителите и раното животно искуство. Ако подобро обрнеме внимание, ќе видиме дека во некои семејства на малите повреди им се обрнува големо внимание, додека во други постои мало разбирање и кон потешките повреди. Исто така, може да се забележи дека покрај вознемирените родители доаѓаат и вознемирени деца: ако родителот има нагласена реакција на страв (на пример, од вадење заб) и детето реагира идентично. Суштинската работа е дека децата учат по модел, емоционално се описменуваат и сензибилизираат набљудувајќи ги родителските реакции. Со ставот, движењето, мимиките, реакциите и емотивниот израз, родителот влијае врз доживувањето на стресната ситуација од страна на детето.

Родителот не може да го спречи детскиот страв, но може да му помогне соодветно со психолошка подготовка за „страшна“ ситуација.

Зошто е важна психолошката подготовка:

Без соодветен пристап, секојпат кога ќе се чувствува исплашено или кога ќе препознае некои елементи на „страв и ужас“ детето ќе го евоцира претходното искуство што му останало во сеќавање како трауматично. Во областа на истражување на когнитивните процеси, Бауер развил теорија на асоцијациона мрежа според која поимите во нашата долгорочна меморија се поврзани со сличности. Со активацијата на одреден поим (лекар) доаѓа до активирање на другите поими што му се блиски (бел мантил, чекалница, инјекција, болница, вадење крв и сл.) што води до одредени афективни состојби (страв, напнатост, агресивност итн.). Емоцијата страв ја следи соодветна фацијална експресија (мимика со која се изразува емоцијата), реакција на автономниот нервен систем (препотување, забрзан пулс), гестови, именување на емоција, околностите кои предизвикуваат одредена непријатна емоција и ситуација во која емоцијата се доживува. Затоа превенцијата од силни непријатни искуства е од суштинска важност.

Најранлива група се деца на возраст од 3 до 6 години. Еден од начините да ги придобиете кон соработка, земајќи ги предвид развојните аспекти, степенот на емотивна и когнитивна зрелост, е да им зборувате на јазикот што го разбираат. Играта и фантазијата се дел од нивното секојдневие. Во играта (лекар и пациент) може да се менуваат улогите и од двете перспективи да се запознаат со барањата на ситуацијата. Ако детето го водите во лабораторија за вадење крв, запознајте го со материјалот што таму се користи (импровизирајте дома – земање игла, памук и спреј за дезинфекција), покажете му како тече процесот. Бидете искрени и опишете му колкав степен на болка може да очекува. Кога ќе се најде во дадената ситуација, на детето ќе му изгледа како веќе да има искуство, а чекорите што ѝ претходат на интервенцијата нема да ги доживее како фатални. Степенот на неизвесност ќе биде помал, што може позитивно да влијае врз соработката. За детето, играта исто така е и начин да се ослободи од напнатоста, а за родителите можност да увидат како детето ја доживува одредената ситуација и што најмногу го плаши.

Детето ги доживува родителите како суперхерои кои имаат моќ да влијаат врз непријатните работи

Ако ситуацијата е целосно непозната за детето, би требало да ја поврзете со нешто барем приближно познато во поранешното искуство. Кога детето ќе се најде во стоматолошка амбуланта, треба да му се овозможи да го набљудува просторот, приборот што се користи, како изгледа да се седи на стол кој може да се подигнува и спушта. Детските стоматолози често го применуваат тоа, трпеливо објаснуваат и им ги покажуваат инструментите на децата. Детето треба активно да се вклучи во процесот и да се договори со него да сигнализира ако почувствува непријатност. Стоматологот цело време може да појаснува што прави, на начин разбирлив за детето. Некои деца имаат свои „минливи објекти“ (омилени играчки и слично) кои им даваат „психолошка“ поддршка во стресните моменти кога се вознемирени и тоа не треба да им се скрати во тој период. Поставувањето на детето во активна позиција му овозможува да има поголем степен на контрола на непријатноста, а со самото тоа и интензитетот на доживување болка и страв ќе се намали.

Во овој развоен период, мислењето на детето има магиски карактер, па и родителите се доживуваат како суперхерои кои, меѓу другото, имаат моќ да влијаат врз непријатните работи. За родителите ова е важна информација, бидејќи со својата сугестивност можат да го намалат чувството на непријатност и да направат да биде помалку страшно наведувајќи некои примери од детството и како тие се однесувале во слични ситуации кога биле мали.

Дистракција – целно пренасочување на вниманието на други содржини е ефикасна метода и во многу ситуации дава позитивни резултати. Пример за дистракција е кога во стресна ситуација започнувате разговор на теми кои на детето му се блиски (градинка, пријатели, цртани). Невролошките истражувања го потврдуваат наведеното и говорат за значајното влијание на внимателната толеранција на болка. Се покажало дека со пренасочување на вниманието доаѓа до намалување на активацијата во мозочната кора. Целта не е детето да не плаче, туку таквата реакција да се намали и да се зголеми степенот на соработка. Многу деца запаѓаат во неволја, по што следува одредена санкција. Ако се случи во лутина да му кажете на детето дека ќе го водите на лекар бидејќи не било послушно, тоа недвосмислено ќе сфати дека на лекар оди кога е под казна. Кога детето е болно и мора на преглед, ќе сфати дека нешто лошо направило. Тука се занемарува фактот дека токму овие закани доведуваат до тоа детето да се однесува на одбранбен начин. Затоа е потребно да се биде внимателен во вербалното изразување, за да се превенираат непријатни ситуации и за децата и за родителите.

На детето му е потребно родителот да го разбере и да му помогне емотивно да се ослободи од товарот

Реченица што родителот треба да ја избегнува во ситуација на медицинска интервенција е: „Па, тоа ништо не боли“. Родителите често го прават тоа непромислено, со најдобра намера, занемарувајќи го фактот дека детето навистина ќе поверува во тоа. Со ова, родителите го нарушуваат авторитетот на здравствените работници и предизвикуваат недоверба кај детето за секое друго доаѓање на лекар. На родителите не им е лесно кога детето се спротивставува, плаче, па од лутина се склони да упатуваат критики од типот „Баш си слабак“, „Сега ме засрами и ме разочара“. Пораката што ја добива детето е дека не е прифатено да се чувствува исплашено, дека не е убаво што ги вознемирило или изневерило родителите. Децата сакаат да се сакани и сакаат да им угодат на родителите. Затоа во некоја следна ситуација ќе настане конфузија помеѓу автентичното чувство и копнежот кон посакуваното однесување и задоволување исклучиво на очекувањата на другите важни лица.

Како што истакнав на почетокот, искуството кое е стекнато во детството во голема мера има влијание врз подоцнежните доживувања на болните ситуации. На детето му е потребно родителот да го разбере, да ја уважи неговата автентична емоција и да му помогне емотивно да се ослободи од товарот. Критиките, лутината, казнувањето – нема да бидат долгорочно ефикасни. Детето повторно во стресна ситуација ќе реагира на својствен и нему познат начин. Промената во однесување е можна само ако се промени и воспитниот пристап на родителите, ако му посветат доволно внимание, трпение и поддршка. Тука важи многу едноставен принцип: акција предизвикува реакција.

Автор: Јована Милатовиќ, мастер психолог

Извор