Тремата е вид страв кој се чувствува во врска со одредена идна ситуација, за која лицето смета дека е надвор од неговите способности.

Структурата на тремата

Бидејќи анксиозност е секое стравување кое е поврзано со замислување на некоја идна заканувачка ситуација, т.е. ситуација што допрва треба да се случи, тремата е всушност еден вид страв и загриженост.

Тремата е вид вознемиреност што се чувствува непосредно пред специфична и јасно дефинирана идна ситуација како што е испит, јавен настап, премиера, натпревар, свадба, започнување ново работно место, самостојно ракување со некое средство, авантуристички потфат, одење во битка итн.

Ако се фокусираме на „стравот од испитот“, една од најчестите форми на трема за која е потребна помош од психотерапевт, можеме да забележиме појава која е вообичаена и кај другите форми на трема. Во моментот кога човек ќе се најде во ситуација пред која се чувствува нервозен, нервозата престанува и личноста добро си ја извршува задачата. Објаснувањето за овој феномен е дека тремата, во строга смисла на зборот, е страв од идна ситуација, така што кога ситуацијата станува сегашност, човекот по дефиниција не може да почувствува трема, туку некој друг вид страв. Сепак, дури и кога човекот е уверен во ситуацијата на испитот, тој може да продолжи да се чувствува нервозно. Причината за тоа е што личноста не се плаши од самата ситуација, туку од тоа што ќе се случи во таа ситуација. Човекот постојано предвидува дека следниот настан во дадената ситуација ќе го „фати неспремен“, па така продолжува да се чувствува нервозно иако веќе е навлезен во ситуацијата.

Врз основа на однесувањето поврзано со чувството на нервоза, можеме да разликуваме два типа трема: стимулативна и инхибиторна трема.

Стимулативната трема го мотивира и мобилизира човекот да ги преиспита своите способности, знаења и вештини кои се потребни за ситуацијата што го чека и, ако е можно, уште подобро да се подготви за дадената ситуација. Когнитивната процена на субјектот кој се чувствува нервозен е дека тој е генерално подготвен за идната ситуација, но и дека таа подготвеност не е целосна. Функцијата на стимулирање на тремата, која се чувствува непосредно пред да се влезе во дадена ситуација, е однапред да се подигне степенот на возбуда на потребното ниво за да може личноста што подобро да се справи со ситуацијата. Од физиолошка гледна точка, стимулативната трема припаѓа на симпатичкиот страв, бидејќи е поврзана со активирање на симпатичкиот дел на автономниот нервен систем.

Инхибиторната трема се манифестира во однесувањето кое подразбира избегнување и откажување од влегување во идна ситуација. Ваквото однесување е поврзано со процената на човекот дека е целосно неподготвен за дадена ситуација, дека таа ги надминува неговите граници и дека е најдобро да ја избегне ситуацијата или, пак, кога ќе се најде во неа, да се откаже. Понекогаш повлекувањето е од ситуација во која лицето веќе чувствува драматични знаци на инхибиторна трема како што се премаленост, несвестица, гадење, повраќање, конфузија или ментален блок. Додека стимулативната трема го активира симпатичкиот нервен систем, инхибиторната трема е поврзана со активирањето на парасимпатичниот нервен систем, па затоа припаѓа на парасимпатичките стравови. Инхибиторната трема е всушност антиципативен терор, кој за време на самата испитна ситуација може да се претвори во јасно чувство на ужас.

Кај некои луѓе, тремата има карактеристики на опсесивен страв, односно страв дека некое лице во дадена ситуација може да направи нешто несоодветно, што би предизвикало да биде отфрлено или исмеано од одредена група. Овој тип трема е близок до социјалните фобии, бидејќи е страв од срам.

Соодветна и несоодветна трема

За да може тремата да биде соодветна, мора да ги исполнува следниве услови:

-лицето да не е објективно доволно подготвено за идната ситуација;

-интензитетот на тремата да одговара на објективниот степен на неподготвеност на лицето;

-неговата нервоза да го мобилизира подобро да се подготви за идната ситуација;

-доколку лицето е целосно неподготвено за идната ситуација, тоа да го мотивира да се откаже од влегувањето во таа ситуација.

Критериумите врз основа на кои субјектот оценува дали е доволно подготвен за конкретна идна ситуација, како што е, на пример, ситуација на испит, може да бидат објективни, но можат да бидат и нереално високи, односно перфекционистички. Ако човек процени дека е потребно да научи сè за да го положи испитот со сигурност, тогаш ќе се чувствува нервозен пред испитот, без разлика што неговото знаење во голема мера го надминува знаењето потребно за највисока оценка. Но, не е доволно човек да има перфекционистички критериуми за да ја декларира својата нервоза како несоодветно чувство, потребно е нервозата да го попречува во презентирањето на своето знаење. Некои студенти се откажуваат од испитот затоа што сè уште не научиле, додека други се блокираат на испитот поради стравот, постојано мислејќи дека професорот ќе ги праша она што не го знаат и дека тие, секако, ќе бидат „фатени во незнаење“.

Некои студии покажале дека студентите кои се чувствувале нервозни, добиле најдобри оценки на испитите. Нивното достигнување било супериорно од она на неанксиозните студенти, како и на оние со прекумерна анксиозност (на пр., Хабер и Алперт, 1958; Чапин, 1989).

Поттиснување на тремата

Кај многу луѓе тремата потекнува од нивното его, па тие ја потиснуваат или се обидуваат да ја потиснат. Покрај класичните супресивни верувања и фантазии кои се карактеристични за потиснување на стравот, овде се среќава и верувањето дека чувството на трема нужно ќе го намали квалитетот на одредена активност. Овие луѓе едноставно не знаат дека тремата е многу корисно чувство кое ги мобилизира да се подготват што подобро за идната ситуација, како и дека ги воведува во подготвената ситуација со претходно подигнато ниво на возбуда и будност. Тремата се чувствува пред важни ситуации, а таквите ситуации се возбудливи, па најприродно е човек да чувствува возбуда.

Лицето кое не ја разликува стимулативната од инхибиторната трема и кое не ги знае критериумите врз основа на кои соодветната трема се разликува од несоодветната, ќе го разбере секој знак на трема како нешто против кое треба да се бори и нешто кое треба да се потисне. Така, наместо да се подготвува за идната ситуација, тоа лице се справува со сопствената вознемиреност и се оддалечува од својата главна цел. Искуството покажува дека колку повеќе човекот го потиснува своето чувство на страв, толку е поголема веројатноста тоа да се појави индиректно, во форма на физички еквиваленти на потиснат страв или во форма на блокови во меморијата или во говорот.

Трема и загриженост

Основната разлика помеѓу тремата и анксиозноста е во тоа што заканувачката ситуација кај тремата е сигурна и добро дефинирана, додека во загриженоста е недефинирана, само можна и неизвесна. Често, личноста која реагира со паника на дадена ситуација има само едно неповолно сценарио, додека вознемирената личност размислува за различни негативни сценарија.

Трепет и анксиозност

Анксиозноста, како и тремата, е вид страв што се чувствува кон идна ситуација – стравување. Меѓутоа, додека тремата е поврзана со одредена и дефинирана ситуација, анксиозноста се чувствува кон целата животна ситуација. Додека за лицето тремата е одредено и дефинирано стравување, анксиозноста му е тешко да ја поврзе со одредена ситуација, па затоа ја доживува како неодредено стравување.

Трема како „маскирана“ инфериорност

Често личноста се плаши дека ќе се засрами во дадена социјална ситуација. Во таков случај, таа се срами поради нејзината трема, плашејќи се дека другите лица ќе ја перципираат како безвредна. Овој срам нè води до чувство на самопрезир кон себе и инфериорност, бидејќи овие чувства се проектираат во срам и страв од потсмевање и отфрлање. Затоа, тремата може да биде само врв на ледениот брег, односно површна манифестација на подлабоки ментални структури.

Психотерапија заради трема

Главната задача на терапевтот е да утврди дали чувството на трема е соодветно или несоодветно. Ако е соодветно, а личноста се жали на трема, тогаш тремата е егоистичко чувство кое го плаши и збунува. Во такви случаи, добро е да ѝ се даде „дозвола“ на личноста да се чувствува нервозно, да ѝ се објасни позитивната цел на тремата и евентуално да се редефинира тремата како возбуда. Луѓето кај кои тремата е претерано чувство, бараат поинаков психотерапевтски пристап. Прво, потребно е да се реконструира тој дел од референтната рамка што е одговорен за чувството на трема, што значи дека треба да се открие од што човекот најмногу се плаши: од тоа што може да се случи (катастрофа) и каков треба да биде и да се однесува кога не чувствува трема (идеал).

Најчесто откриваме дека човекот има исклучително високи критериуми со кои дефинира што е задоволително достигнување за него, како и катастрофична фантазија за последиците од неговиот неуспех. Овие содржини може да се коригираат со когнитивно реструктуирање. Погодни се и парадоксални интервенции, а ако и тоа не дава резултати, потребно е тремата да се сфати како регресија и да се испита нејзината психодинамика (екстернализација на самопрезирот и чувството на инфериорност).

Извадок од книгата „Емоции – психотерапија и разбирање на емоциите“ – Зоран Миливојевиќ

Извор