Кај нас долго време постоеше стариот систем на традиционални вредности и строго, патријархално воспитување. Авторитетот на родителите и постарите беше неприкосновен, а зборот на родителите – закон. Родителот, а особено таткото, како помудар и поискусен, беше безусловно почитуван и слушан. Целта на таквото воспитување беше безусловна послушност и почит кон постарите лица. Идеално дете беше она што беше послушно и дисциплинирано. Поговорките велат дека послушноста е безусловна и врвна вредност: „Во помладиот нема разговор“ и „Благословен е домот каде што се почитуваат постарите“.
Овој систем на воспитување ги има своите корени во посебна народна антрополошка и психолошка претстава на детето. Детето се подразбира како неразумно, немирно, непослушно, асоцијално, неморално суштество, кое само со принуда, строго воспитување може да се стави во ред и да се направи разумно, социјално, послушно, мирно, морално, добро и културно човечко суштество. Во овој систем наградата е ретка за да не се расипе детето. Нежностите, галењето и бакнувањето ги „упропастуваат“ децата. Со векови луѓето на овие простори сметаа дека благото, либерално воспитување е глупост и со презир го нарекуваа „џентлменско воспитување“. Со цел децата да бидат дисциплинирани, родителите треба да им внесат „страв в коски“ со физичко казнување.
Денес, општо е прифатено дека воспитувањето што е студено или премногу строго, лишено од родителска грижа, блискост и љубов, може трајно да го оштети развојот на децата.
– Децата што пораснале без љубов стануваат возрасни полни со омраза – пишува Рене Шпиц.
Но, не треба да заборавиме дека другата крајност не е помалку опасна, воспитување што е премногу благо кон децата. Некои воспитувачи од 18 век знаеја колку е опасно и штетно за развојот на детето ако родителот безусловно му ја исполни секоја желба.

– Дали знаете кој е најсигурниот начин да го направите детето несреќно? Навикнете го да му ја исполнувате секоја желба. Неговите барања постојано ќе растат. Порано или подоцна, вашата ограниченост ќе ве принуди да го одбиете за нешто, а тоа одбивање, на кое детето не е навикнато, ќе биде далеку поголемо мачење за него отколку недостигот на работите што ги бара – предупредил Жан Жак Русо. Безусловното исполнување на сите желби на децата е најкраткиот пат до пеколот.
Родителите во денешното, модерно општество се во голема неволја. Стариот патријархален систем на образование веќе не е валиден, стана анахронистички, а новиот, општо прифатен систем сѐ уште се нема појавено. Родителите сфаќаат дека не можат да ги воспитуваат своите деца како што ги воспитувале нивните родители, знаат дека денешните деца бараат поинаков пристап, но не знаат каков.
Стиловите на родителство се менуваат како што се менува модата, што е добро покажано со анализата на содржината на влијателни прирачници за воспитување деца. Раните истражувања за овој феномен покажаа значителни промени во начинот на воспитување на децата во САД во 20 век. Така, на пример, во дваесеттите и триесеттите години на минатиот век, детето се подразбирало како мало, злобно и себично чудовиште кое се обидувало да владее со своите родители и требало да биде држено со строга дисциплина и казни. Но во 40-тите и 50-тите години, детето станало беспомошно, слабо, безопасно суштество кое бара нежност, љубов, грижа и внимание. Во денешното западно општество, од 80-тите години сѐ поприсутна е новата образовна мода, во која децата се целосно „автономни“, а нивниот однос со нивните родители се базира на „еднаквост“. Децата се секогаш во право, тие можат слободно да одлучуваат, а родителот може само да го каже своето лично мислење, но не и да забрани, тој е лишен од правото да каже не.
Инсистирањето на наводната еднаквост на децата и родителите претставува колапс на родителската власт, суспензија на родителската одговорност за благосостојбата на детето, веруваат модерните аналитичари.
Детето мора да остане дете, со сите негови особености, а родителот мора да биде родител со сите свои должности.
Нивната врска е неизбежно асиметрична. Во новото „демократско“, попустливо воспитување на децата сѐ помалку има простор за таткото кој е симбол на застрашувачко, репресивно воспитување. Родителите најмногу сакаат да му кажат „да“ на своето дете бидејќи сметаат дека тоа е знак на нивната љубов, грижа, посветеност и подготвеност да се жртвуваат. Но, да се каже „да“ на сите желби на децата, она што психологијата на потрошувачкото општество и новата „блага педагогија“ ги принудуваат да го прават, е едноставно невозможно и штетно за децата, но и за родителите.
Родителите така не ја покажуваат нивната вистинска љубов, туку само нивната слабост, конфузија, несигурност или лицемерие, конформизам и тенденција да избегнуваат конфликт, тенденција да се следи линија на помал отпор.
Наместо да се потпираат на себе, на нивното искуство и интуиција, како и на она што е од витално значење во нивната традиција, денешните несигурни родители спасот го бараат во советите на светските експерти, кои великодушно ги нудат своите педагошки совети во книги, написи во списанија и ТВ-емисии. Но, проблемот е што стручните перцепции за детето се менуваат со текот на времето, понекогаш дури и радикално, и на тој начин се нудат различни воспитни средства, во согласност со доминантното професионално мислење.
Родителите што се подготвени да го исполнат секој каприц на своето дете, да ја задоволат секоја, честопати нескромна желба, всушност, демагошки ја купуваат наклонетоста, љубовта на детето и се обидуваат да ја смират својата нечиста совест со тоа што не му посветуваат доволно време, грижа и внимание на детето.
Родителот не смее со својата непринципиелна попустливост да го претвори детето во господар, во немилосрден тиранин, а самиот да се претвори во беспомошна жртва, во слуга кој без сомнение ги извршува детските наредби и слепо ги исполнува неговите желби.
Растејќи, детето мора постепено, со сесрдна помош од своите родители, да премине од принципот на задоволство на принципот на реалност, што значи да ги почитува немилосрдните барања на реалноста. Тоа мора да научи дека не може секогаш некој веднаш да ги реализира неговите желби, но понекогаш, заради опстанок и негово добро, мора да ги одложи. Неопходно е да научи дека честопати треба да реализира само некои желби или да ги реализира некои од своите желби само делумно. Ова се постигнува со учење на потребните родителски забрани.
Типични грешки на родителите при забрана: Првиот тип грешка е родителско прашање што ја оневозможува забраната. Имено, погрешно е родителот да праша: „Што сакаш да ти купам од играчки?“ (Тоа значи дека може да добие што сака), туку „Што би сакал да ти купам?“ Другиот вид грешка е не, но сепак да. Родителот прво вели „дефинитивно не“, но ако детето упорно го повторува своето барање, хистерично бара веднаш да му се исполни желбата, родителот, по петтото, десеттото или дваесеттото повторено барање попушта, се предава и го прави тоа што детето го бара од него. На тој начин неволно се поддржува тврдоглавоста на детето, се зајакнува неговото непромислено, деспотско однесување. Со првичната забрана, а подоцна и попуштање на барањата, детето учи дека треба само да биде доволно безобразно, тврдоглаво и – родителската волја ќе биде скршена и ќе го добие она што го бара. Детето мора да научи дека „не“ навистина е не.

Да му помогнеме на детето да ги научи границите
Детето, честопати, инсистирајќи „да игра уште половина час“, да се качува на прозорецот или да црта по ѕидот, всушност испитува каде се границите, што всушност смее и што не смее! А тоа што детето истражува што може да направи е сосема нормално. Но, токму затоа се очекува родителите безбедно, едноставно и одлучно да одговорат на истражувањето на ова дете: „Ова може, но ова не може“ или „Сега не може“, или „Не може секогаш да биде ти како што сакаш“.
Најлошо е кога родителите му испраќаат двојна, контрадикторна порака на детето: Значи, да речеме, тие му велат на детето со насмевка и скриено задоволство: „Немој да ѝ ја вадиш капата на сестра ти бидејќи може да се налути“. Двојна, двосмислена порака е и ако родителот му каже на детето; „Не можеш повеќе да играш. Собери ги тие играчки веднаш и стави ги во плакарот. Може?“
На крај, двојна порака е дури и ако е недвосмислено кажана: „Не, не смееш да го правиш тоа“, но тоа се вели нерешително или со палав израз на лицето, со што детето всушност се обидува да го направи она што наводно му било забрането. Во тој случај постои несовпаѓање, бидејќи една порака (забрана) се испраќа, вербално, и сосема спротивно (премолчена дозвола) невербално, со израз на лицето, интонација или боја на глас. Зборот „не“ може да се каже толку млако, неизвесно, неодлучно, со чувство на вина, што детето интуитивно го разбира како „да“.
На пример: „Не можеш да излезеш сега бидејќи е предоцна, иако знам дека би сакала и твоите пријатели да одат, но што да правам, тато ќе се лути“, вели мајката со чувство на вина и со извинувачки глас. Конечно, важно е она што го забрануваме да биде во согласност со она што ние самите го правиме. Бидејќи кога зборуваме за едно, а правиме друго, тоа е исто така двојна порака за детето, во која другото е посилно.
Затоа, кога на детето ќе му се каже не, тоа мора да биде јасно, одлучувачко и недвосмислено. Таквото отфрлање на барањата и желбите на децата можат да го направат само оние родители што се доволно зрели, разумни, имаат силни верувања и кои навистина ги сакаат своите деца, бидејќи родителската љубов подразбира грижа, одговорност, почит, несебичност и добро познавање на детето. За да може да му каже „не“ на детето без штета, родителот мора да изгради близок, интимен, личен однос на доверба, почит и љубов со детето.

Значи, заради детето и неговата благосостојба, потребно е родителот да научи да забранува, да не го дозволува она што е штетно за детето. Така, на пример, ако мало дете се обиде да тропа на тастатурата на компјутерот на родителот или се обидува да му ги земе очилата, родителот треба со решителен и сигурен глас да му каже јасно, без двоумење: „Не, не може“, а не да му даде општо објаснување: „Те молам, не прави го тоа бидејќи си мал, можеш да ми уништиш нешто, а не е за играње, тоа е скапа работа“.
Да му се каже на детето, кога тоа е во негов интерес, недвосмислено не, јасно, мирно, искрено, убедено, всушност, значи да му се каже да на неговото созревање, а тоа важи и за самиот родител, со своите најдлабоки верувања и вредности. За да може ова да биде ефективно, мора да биде лично, чесно, цврсто, храбро, но и „нежно“, внимателно, одговорно „не“ кое го почитува детето, не го понижува и не го повредува.
Автор: Жарко Требјешанин
Извор