Нечитањето достигнува размери на епидемија и има долгорочни последици бидејќи читањето не е само исполнување на каприцот на наставникот и добивање добра оценка. Читањето создава и обликува јазична култура и способност да го кажеме она што го мислиме и чувствуваме, а тоа е процес кој трае долго време. И тој процес е загрозен. Често се случува ученикот да не може ни да раскаже научена лекција. Тој вели: Знам сè, но не знам како да кажам.

Зборувањето за настани се сведува на неколку реченици без вистинска логична поврзаност или разбирање за тоа што е важно, а што не. Анализата на книжевното дело често се сведува на дијалог, или наставникот амбициозно поставува прашања со желба да ги води децата низ литературното дело, но самиот одговара на нив бидејќи од другата страна го дочекува молк. Дури и кога имаат став за некој проблем, на учениците им е тешко да го кажат своето мислење, ако воопшто го имаат, бидејќи немаат зборови.

– Па, брат, тоа беше тоа.
– Не ми се верува.

Ова стана универзален израз за настан, искуство, феномен, емоција… Не ми се верува дека е одговор што блокира прашања кои би барале понатамошен разговор. Оваа реченица е точка во комуникацијата. Навлегувањето во детали би било досадно. Оттука и потребата да се дополнат мобилните или пораките за разговор со зголемен број готови слики, па дизајнирањето емотикони стана профитабилен бизнис. Нашиот јазик почнува да се лизга наназад на цивилизациската скала, почнувајќи да се враќа во сликовната форма.
Кул, топ, екстра се изразите кои најмногу се користат за да се даде опис на состојба, расположение или што било друго. Сатиричарот Радивоје Бојичиќ вели: Седам во подножјето на Хималаите и гледам нагоре: „врв, брат“.

Истражувањето на белградскиот институт за психологија покажува дека првачињата создаваат реченици од само еден или два збора. На крајот од основното училиште учениците користат вокабулар од само 150-200 збора во секојдневната комуникација.

Ситуацијата не е многу подобра ниту на крајот од средното образование, бидејќи нема механизми кои ќе го направат тоа
подобрување на нивната говорна култура. Говорот почнува да наликува на интернет-кореспонденција која се стреми кон економичност. Се создаваат и нови јазични конструкции, како хајднување (криење), мутирање (замолкнување, без глас), прекул…

Покрај јазикот, читањето влијае и врз формирањето етички ставови и естетски вкус. Навлегувајќи во литературно дело или доживувајќи ги судбините на хероите, влијаеме и врз сопствениот свет, доживуваме катарза или си објаснуваме некои сложени ментални процеси, толкуваме, се чудиме, воодушевуваме… Откриваме паралелен свет надвор од себе, се споредуваме со судбините, чувствата и мислите на другите. Ги согледуваме историските процеси и улогата на луѓето во нив, разбираме кои сме, зошто сме и каде сме. Иако страста за читање не се одредува според возраста, процесот на запознавање е пред сè дело на младоста, периодот кога се навлегува во светот и се бара место и насока.

Дали ќе дозволиме односот на нашите деца кон училиштето, знаењето и чесноста да го обликува некоја ТВ-ѕвезда?

Кога станува збор за упорност, издржливост, самоодржување и верба во себе, дали сакаме тие да учат од Робинсон Крузо или од „Сарвајвор“? Ако се предадеме, свесно ќе ги оставиме на „шармот“ на денешната инстант-култура и сурогат- вредности, каде што сè лесно се учи и каде што сè е дозволено, каде што ништо не се зборува, туку се прикажува во старомодни фрази: ќе го оставаат срцето на теренот, солзите ќе им течат нагоре, а 39 со два ќе биде емотивна екстаза.
Тие се принудени да прифатат вредности како што се вулгарност, легална кражба и сомнителен морал.

Делата од класичната литература се сфаќаат на следниов начин:

Ромео и Јулија: „Ромео и Јулија се од Верона и се муваат. Сепак, старите им се многу незгодни и тоа воопшто не им се допаѓа затоа што го работат истиот бизнис, но се во различни тимови (како Верона и Кјево). Се плашат да не ги дознаат нивните, па тајно се гледаат. И така во едно 50 страници тие се кријат и си кажуваат како се сакаат. На крајот, запаѓаат во лош трип, се рокнуваат“.

Често има контроверзии околу изборот на училиштен материјал за читање. Се зборува за застареност на програмата и потребата од воведување нови наслови, а во тоа нема ништо спорно. Естетско-книжевното тркало не застанало во средината на минатиот век. Има нови, современи автори, поблиски до децата и еднакви по литературни достигнувања со нивните познати претходници. Хари Потер или Господарот на прстените, Коељо или Мураками не се лоши избори, а тоа што ги нема во училиштата покажува за тромоста на нашиот училиштен систем. Сепак, не смееме да дозволиме да исчезне сето вредно што го сочинува денешниот избор на лектири.

Одбивањето на учениците (и не само на учениците) да читаат значајни дела од класиците доведува до негација на уметноста и естетиката воопшто, до анулирање на тој дел од светското културно наследство. Ако не ни треба Толстој, ако е досаден и застарен, тогаш не ни требаат ни Микеланџело, Гауди, Дилан, Скорсезе, а Моцарт ќе остане познат по чоколадните топчиња и музиката за мобилни телефони.

Децата не се свесни што губат кога одбиваат да читаат. Кога ќе сфатат, ќе биде предоцна. Мораме да ги измамиме и да ги натераме да читаат. За нив тоа е напор и секако им треба дисциплина и обука за да постигнат форма на читање, но која е наградата… Ако наградата им стане видлива и привлечна, можеме да се надеваме на успех.

Извадок од прирачник „Лектирата не мора да биде досадна“ – Билјана Васиќ

Извор