Децата се социјални суштества кои имаат потреба од поврзаност и социјална припадност. Современите информатички и комуникациски технологии (ИКТ) се вткаени во животот на децата како посредници кои пренесуваат идеи, знаење и информации. Речиси и да нема подобар пример и доказ за употребна вредност, но и за злоупотреба.

Што е тоа дигитално опкружување?

-Денешните деца растат во ерата на „суперповрзан“ и технолошко-социјален живот преку дигитални технологии, кои го претставуваат технолошкиот контекст на дигиталната средина. Првично не бил дизајниран за деца, но денес игра значајна улога во нивната социјализација и образование. Во современото општество, класичната дистрибуција на социјалните нееднаквости се менува преку дигитални поделби, кои само ги одразуваат другите форми на социјални разлики (род, геопросторна разлика, статус). Сите деца треба да имаат право на еднаков пристап до ИКТ и дигитална инклузија. Дигиталната средина се состои од информатички и комуникациски технологии кои вклучуваат интернет, мобилни технологии и уреди, како и дигитални мрежи, бази на податоци, содржини и услуги – објаснува професор д-р Александар Југовиќ (Факултет за специјална едукација и рехабилитација, Универзитет во Белград – ФАСПЕР и Факултет за политички науки на Универзитетот во Белград).

Дигитална средина: Меч со две острици – образование, но и насилство

Проф. д-р Југовиќ, кој во својата долгогодишна научна работа се занимава со општествени отстапувања и области од социјалната политика, прецизира дека најчести активности на децата во дигиталната средина се гледањето видеа и фотографии, слушање музика, снимање и објавување свои видеа и фотографии на социјалните мрежи, разговор, играње видеоигри и гледање играни филмови и серии преку дигитални услуги и канали.

„Од една страна, сите деца треба да имаат безбеден пристап до ИКТ и да бидат овластени да учествуваат, да ја изразат својата личност, да бараат информации и да ги уживаат сите права утврдени во Конвенцијата за правата на детето. ИКТ може да биде важна алатка во процесите на образование, социјализацијата, слободата на изразување, учество и инклузија на децата. Затоа, пристапот до интернет и дигиталната писменост се дел од човековите права на детето. Од друга страна, дигиталното опкружување може негативно да влијае врз животот на децата на различни начини, што е причина за сѐ поголемата загриженост на родителите и луѓето одговорни за спречување на штетните последици од употребата на ИКТ. Некои постари истражувања во САД, од почетокот на 21 век, кога доминантен медиум беше телевизијата, укажаа дека децата до 18 години гледаат околу 16.000 симулирани убиства и околу 200.000 акти на насилство на телевизија“ – вели професорот Југовиќ.

Нови форми на ризик за децата: Физичкиот простор повеќе не е бариера за негативните влијанија

Изложеноста на насилство преку современите ИКТ е потенцијално поголема, со оглед на технолошкото обединување на различни медиуми преку еден уред, како што е паметниот телефон, потврдува професорот и наведува дека ИКТ создава нови форми на ризик за децата:

-Ниту едно дете денес не е заштитено од ризиците од дигиталната средина бидејќи тие се одвиваат во физичкиот простор на куќата и детската соба. Физичкиот простор повеќе не е бариера што го штити детето од негативните влијанија од социјалната средина. Никогаш не било полесно за детето да доживее злоупотреба или да биде изложено на насилни и брутални содржини отколку што е денес во „дигиталната ера“. Доволно е да имате пристап до интернет! А ризиците од дигиталното опкружување особено се однесуваат на чувствителните групи деца кои веќе живеат со многу неволји и лишувања“.

На какви негативни појави можат да бидат изложени децата во дигиталната средина

Професорот д-р Александар Југовиќ наведува дека во дигиталната средина децата можат да бидат изложени на штетни содржини како што се: дигитално насилство, коцкање, сексуална злоупотреба, премногу сексуализирани слики, поттикнување на самоубиствено однесување, мотивација за учество во криминални и терористички активности, дискриминаторски и родово стереотипни информации, говор на омраза, лажни наративи и различни форми на експлоатација. Овие типови на изложеност на децата во дигиталната средина потенцијално имаат негативно влијание врз физичкиот, емоционалниот, когнитивниот и социјалниот развој на детето. Децата се многу повеќе изложени на опасностите од дигиталното опкружување отколку возрасните бидејќи помалку ги разбираат ризиците на кои можат да бидат изложени и трпат поголеми негативни последици. Овие последици се наоѓаат во сферата на ризикот за благосостојбата, уживањето на човековите права, здравиот развој и целокупната благосостојба на детето. Денешните деца порано влегуваат во дигиталната средина, а некои деца првите искуства со ИКТ ги добиваат уште пред тригодишна возраст, нагласува професорот.

Мешање на онлајн и офлајн светови

Децата што растат со ИКТ ги мешаат онлајн и офлајн светот, како нешто што им е „природно“. Тоа се универзумите кои продираат во нивниот свет. Дигиталниот живот е реален живот и проширена реалност за децата. Во дигиталната средина децата размислуваат, чувствуваат и дејствуваат: тие доживуваат болка, грижа, радост, тага и психичко присуство. Дигиталниот простор е место на социјализација, истражување, самоактуализација, дефинирање на личното „јас“ и идентитетот на детето. Во рамките на дигиталното опкружување се појавува нов јазик (лајк, шер, селфи, сапскрајб, скриншот, чет, јутјубер, инфлуенсер) и нови комуникациски знаци (емотикони, кратенки и онлајн жаргони). Тука се раѓа „економијата на внимание“, каде што „лајкот“ има емоционална и социјална вредност, привлекувајќи внимание на содржината што ја споделуваат другите. Животот во дигитална средина, поттикнува создавање на „нова цивилизација“ во форма на: „следи за да те следам“ или „лајк за лајк“ – дефинира професорот, автор на десетици книги, публикации и научни трудови на сродни теми.

Како да ги препознаете замките на дигиталната средина и ризиците во однесувањето

Информациските и комуникациските технологии се дел од „културата на детската соба“, во која децата сѐ повеќе се во дигиталните светови, а родителскиот надзор над нивните активности се намалува. Посебен проблем, нагласува професор д-р Југовиќ, е што децата влегуваат во дигиталната средина без развиени и соодветни дигитални вештини, што ги изложува на различни ризици. Затоа е важно да се препознаат ризиците за правата и благосостојбата на децата, кои можат да се појават во дигиталната средина. Според него, тоа се:

-сајбер груминг или додворување, со цел да се воспостави сексуален контакт со дете
-сексуална експлоатација и злоупотреба
-привлекување деца за сексуални цели
-регрутирање деца на интернет за извршување криминални дејствија
-дејствување во екстремни политички или религиозни движења и со цел трговија со луѓе
-безбедност на компјутерски податоци (спам, вируси, хакирање, несакана е-пошта)
-загрозување на приватноста на децата преку споделување детски фотографии, како од самите деца така и од нивните родители („шерентинг“)
-деградирачко и стереотипно прикажување на луѓе и ситуации
-рана и прекумерна сексуализација
-покажување и величење насилство и самоповредување, особено самоубиство
-понижувачки, дискриминаторски или расистички ставови (говор на омраза)
-рекламирање содржини за возрасни
-патолошки форми на задоволување на сексуалните потреби на возрасните (педофилија, воајеризам, егзибиционизам)
-содржина на говорот на некои инфлуенсери кои изразуваат омраза, суровост, вулгарност, ароганција, примитивизам
-лажни вести и дезинформации
-манипулативен говор на поединци
-промовирање на нездраво и опасно однесување (на пр., гладување и губење на тежината).

Ризици од однесувањето:

-навреди и дигитално следење
-виртуелна суровост и разни начини на малтретирање други лица
-ширење сексуализирани слики без согласност на друго лице
-изнуда
-манифестација на говор на омраза
-хакирање
-коцкање
-незаконско преземање содржини од интернет и други повреди на интелектуалната сопственост
-комерцијална експлоатација
-дигитално исклучување на другите деца од сајбер-групите
-дигитална послушност
-виртуелен воајеризам и егзибиционизам.

Здравствените ризици се:

-предвремена и прекумерна употреба
-зависност од интернет-содржини
-анксиозност и депресија
-недостиг на сон
-проблеми со концентрација и дистракција
-заборавање информации
-хроничен замор
-оштетување на видот
-прекумерно поминување во седечка положба
-дебелина
-изложеност на зрачење од мобилни уреди.

Негативни ефекти од насилството во дигиталната средина

„Изложеноста на насилство во дигиталната средина е форма на загрозување на благосостојбата на детето затоа што ги нарушува неговите права да живее во безбедна средина, правилно да се развива психосоцијално, да игра и слободно да се изразува. Постојат две основни форми на негативни ефекти од изложеноста на децата на насилство во дигиталната средина. Тоа се непосредни и долгорочни ефекти“ – вели професор д-р Александар Југовиќ и ги наведува по групи:

Непосредни ефекти

Влијание врз однесувањето:

-имитирање насилен чин и насилна личност
-поттикнување насилничко однесување
-недостиг на воздржаност и контрола на однесувањето
-привлечност кон насилството како одговор во социјалните интеракции
-помалку сочувство за другите.

Физиолошко влијание:

-зголемување на телесната возбуда
-палпитации
-кошмари.

Емоционално влијание:

-вознемиреност
-непријатност
-минлив страв од различен интензитет
-тага
-анксиозни и депресивни реакции.

Когнитивно влијание:

-учење насилни постапки.

Долгорочни ефекти

Влијание врз однесувањето:

-усвојување насилни модели и начини на однесување
-зајакнување на позицијата за пожелноста на насилството.

Физиолошко влијание:

-физиолошка адаптација
-развој на дигитална зависност преку потрага по уште посилни стимулации и посурови форми на искусно насилство.

Емоционално влијание:

-нечувствителност на страдањето на другите
-„негување“ постојан страв и чувство на висок ризик од виктимизација
-депресија.

Когнитивно влијание:

-преценување на насилството и криминалот во општеството
-прифаќање на легитимноста на насилството во општествените и општествените односи.

Влијание врз семејството:

-развој на насилни модели на детско однесување во семејството
-конфликти во семејството.

Улогата на општеството и родителите во заштитата на децата од дигитално насилство

Децата треба да бидат приоритет на дигиталната политика, наведува експертот и додава:

„Од овие причини децата имаат право да бидат заштитени од сите форми на насилство, експлоатација и злоупотреба во дигиталната средина. Државата, родителите или старателите и институциите кои се занимаваат со децата имаат примарна одговорност да ги почитуваат, заштитат и остваруваат правата на детето во дигиталната средина. Тие треба да го прават тоа на начин кој е во согласност со најдобрите интереси и развојни способности на детето. Исто така, ниту една заштитна мерка од ризиците во дигиталната средина не треба непотребно да го ограничува остварувањето на другите детски права. Затоа, постои одговорност за возрасните и релевантните државни институции да се осигурат дека децата безбедно ги уживаат своите права во дигитална средина без пречки. Родителите активно учествуваат во дигиталните активности на децата преку дискусија, објаснувања и евалуација на содржината на која биле изложени. Ограничувања со кои родителите ги дефинираат правилата за тоа колку (времетраење), кога (во кое време) и што (тип на содржина) децата можат да користат од дигиталната содржина. Родителите следат и проверуваат што прави детето на интернет, со или без разговор со него.

Инструкции за родители: Како да се спречи дигиталното насилство и неговите последици

Дел од стручната публикација „Децата и насилството во дигиталната средина“, чиј автор е професорот, се упатства за родителите кои во целост ги пренесуваме:

-Бидете добар дигитален кориснички модел за вашите деца. Не покажувајте гнев и омраза кон другите во дигиталниот свет затоа што децата учат од вашиот пример. Користете ИКТ на балансиран начин. Поминете значително време со децата и подалеку од ИКТ.
-Научете ги децата да ја заштитат својата приватност во дигиталниот свет.
-Родителите треба да бидат дел од развојот на дигиталните компетенции и вештини на детето, преку соодветна комуникација и надзор во однос на возраста на детето и преку активно учество.
-Да им понудат на децата квалитетна просоцијална едукативна, креативна и забавна дигитална содржина, која е развојно соодветна на потребите на детето.
-Да ги запознаат со ризиците и негативните последици од изложеноста на децата на насилни содржини од дигиталната средина.
-Да ги почитуваат дефинираните старосни ограничувања за користење медиумски содржини и платформи.
-Градење однос на заемна доверба со детето, за тоа да се сврти кон вас секогаш кога ќе наиде на нешто што му предизвикува страв, грижа и лошо расположение преку дигиталната средина.

Автор: Маријана Рајиќ

Извор