Асоцијалното однесување е поим на кој поради сеопфатноста на која се однесува, во поновата литература му се дава приоритет пред поимите деликвенција и криминал, кои подразбираат само кршење на законот. Ризичното однесување често се користи како синоним за асоцијално однесување. Сепак, би можеле да кажеме дека терминот „антисоцијално“ е потесно разбирање, бидејќи опфаќа само екстернализирано однесување, кое е во конфликт со општеството, насочено „кон надвор“. Кога велиме ризично однесување, мислиме и на интернализирани проблеми, како што се зголемена анксиозност, депресија, разни фобии, склоност кон самоповредување.

Во овој текст ќе се фокусираме на тоа како одредени семејни околности и семејна атмосфера може да ја зголемат веројатноста децата и младите да покажат некаква форма на проблематично однесување.

Не е правило, но не е невообичаено младите луѓе кои се во конфликт со општествените и/или законските норми да потекнуваат од дисфункционални семејства. Семејството, како основна средина на секој човек и како примарен фактор на социјализација, може да влијае врз развојот на ризичното однесување на два начина: 1) присуство на фактори што влијаат врз појавата на ризично однесување и 2) отсуство на фактори што негуваат просоцијално однесување. Многу истражувања довеле до дефиниција на специфични фактори кои може да се сметаат за значајни во оваа смисла.

Недостиг на позитивна афективна врска помеѓу родителот и детето: – Афективната (емоционална) врска се воспоставува во првите моменти од животот на детето, особено помеѓу мајката и детето – преку допирот, чинот на доење, задоволството што мајчиниот глас го предизвикува кај бебето. Рамнодушноста, отфрлањето и избегнувањето на детето може негативно да влијае врз севкупниот понатамошен развој на личноста.

Проблеми во функционирањето на семејството – Овој фактор се активира кога на родителите им станува невозможно да организираат секојдневни семејни активности преку кои ќе ја извршуваат својата родителска улога. Ова може да се манифестира на две нивоа. Првото е далечното и необврзано родителство. Растојанието се рефлектира во недостигот на интеракции меѓу самите родители, како и помеѓу родителите и децата. На пример, за тоа може да придонесе преокупираноста со работа или лошата финансиска ситуација кога родителите се принудени да работат повеќе. Неангажманот се однесува на недостиг на пофалба кон детето за пожелно однесување, предлози и совети за просоцијално однесување, позитивни стимулации за зајакнување на мотивацијата. Второто ниво е неконзистентно родителство, кое се манифестира преку немање јасни правила на однесување или, доколку ги има, недоследност во нивното спроведување. Овој аспект подразбира и несогласување на родителите во однос на прашањето за границите, постоење двосмислени правила, противречности во нивното спроведување, казнување во одредени моменти, а толеранција во други. Сето ова дополнително води до неуспех да се воспостави дисциплина и намалена контрола врз однесувањето на децата. Истражувањата покажале дека родителите чии деца се однесуваат насилно обично не знаат каде, како и со кого тие го поминуваат слободното време.

Недостиг на реакција – Респонзивноста се однесува на способноста на родителите да ги препознаат потребите на детето, да се стават „во негова кожа“, да не го минимизираат она што му пречи на детето во даден момент, бидејќи ним, како возрасни, тоа им изгледа смешно или неважно. Тоа се манифестира, значи, преку покажување интерес за активностите на детето, преку конструктивна грижа и поддршка, обезбедување топлина, а во исто време и доследно, ефективно спроведување на правилата на однесување. Истражувањата покажуваат дека слабата реакција е поврзана со ризикот од развој на ризично однесување.

Конфликти меѓу родителите – Детето што присуствува на секојдневни кавги и конфликти меѓу родителите, го прифаќа овој модел како прифатлив начин за справување со проблемите. Партнерските конфликти доведуваат и до тоа родителите да бидат незадоволни од нивните животи и преокупирани со лични проблеми, а често децата стануваат емоционално недостапни. Дополнително, во таква атмосфера, тие може да почнат да се судираат околу тоа како да ги воспитуваат децата, па дури и да станат поле во кое се навредуваат еден со друг (на пример, едниот родител станува претерано попустлив за да го повреди другиот и да ја стекне наклонетоста на децата).

Развод – Разводот или разделбата на родителите настанува како резултат на конфликт. Така, семејството се деградира со уште помала можност за извршување на основните семејни функции. Истражувањата покажуваат дека разделбата на родителите пред детето да наполни пет години ја зголемува шансата за манифестирање на нарушувања во однесувањето. Предадолесценцијата и адолесценцијата се, исто така, критични периоди. Ова секако не е правило – не сите деца на разведени родители се склони кон проблематично однесување. Родителите кои соодветно ги извршуваат своите родителски улоги и по разводот, „здраво“ поминуваат низ самиот развод и продолжуваат заедно да се грижат за своите деца, значително ја намалуваат веројатноста за развој на ризично однесување.

Неуспех да се препознае проблематичното однесување – Не е невообичаено родителите, од една страна, да го негираат постоењето на проблем со детето, а од друга страна, да ја идеализираат сликата за нивното исполнување во родителската улога. Родителите што негуваат усогласен стил на воспитување се најмногу склони кон тоа. Кога се манифестира несоодветно однесување, недостигот на реакција од значајни возрасни лица го потврдува тоа однесување во иста мера како на детето да му била дадена награда.

Родителска психопатологија – Асоцијалните форми на родителско однесување, како што се зависност од алкохол, психоактивни супстанции, криминал и агресија, му нудат на детето негативен модел на справување со проблемите. Овој начин на живот на родителите го остава настрана и промовирањето на општествено прифатливо однесување. Во таква атмосфера детето, всушност, нема каде и како да учи поинаку. Не негираме дека и во такви околности има деца кои се на вистинскиот пат, но во тој случај клучна улога имаат силните заштитни фактори на самата личност. Исто така, докажано е дека шансата децата да покажат асоцијално однесување е поголема ако едниот или двајцата родители се соочуваат со депресија. Депресивната состојба ја намалува родителската контрола, како и енергијата и волјата да се грижи за детето.

Факторите на ризик може да се најдат и во доменот на врсниците, училиштата, пошироката заедница, како и во личноста која е склона кон асоцијално однесување. Кај повеќето млади луѓе што доживуваат некаков облик на ризично однесување, всушност, постои комбинација на фактори од различни домени, а за самиот третман да биде што е можно поуспешен, треба систематски да се пристапи.

Автор: м-р Анѓела Златковиќ/ специјален педагог

Извор