Правењето палавштини е нормална појава во развојот на децата, но се поставува прашањето кога пакоста ги преминува границите, а однесувањето станува проблематично. Според тоа, разликуваме однесување кое претставува повремено отстапување од општествено прифатливото однесување и однесување кога детето станува сторител на кривични дела.

Нарушувањата во однесувањето може да се класифицираат во пет групи:

– Негативно-навредливо однесување,
– Периодични изливи на гнев,
– Нарушувања во однесувањето со отсуство на емпатија и вина,
– Антисоцијално растројство на личноста,
– Некласифицирано нарушување во однесувањето,
– Заедничко им е тоа што покриваат широк опсег на активности кои резултираат со кршење на социјалните правила и/или загрозување на другите.

Раните индикатори често се игнорираат или се толерираат. Ги забележуваме само кога детето е вклучено во предучилишниот и училишниот систем, каде што не може мирно да седи и да ги следи часовите и покажува несоработка во однос на групата. Децата со проблеми во однесувањето често ги гледаме како необразовани и одговорни за нивното несоодветно однесување. Асоцијалните однесувања се првенствено научени однесувања, со учење по модел – преку набљудување, имитација, тестирање и повторување. Тие се поврзани со:

– Со тоа што родителите не ги препознаваат потребите на детето,
– Насилничко однесување меѓу блиски луѓе,
– Ниско ниво на топлина,
– Недостиг на родителска контрола и дисциплина,
– Дисфункционални односи меѓу родителите.

Меѓутоа, покрај семејството, децата можат да ги имитираат своите врсници или луѓето што ги среќаваат во училишната средина, соседството или општо во општеството.

Поттипови на нарушувања во однесувањето

Првиот, таканаречен ран поттип, може да се забележи на двегодишна возраст, како последица на несоодветната грижа и внимание на детето од неговото раѓање, поради што е почест кај децата без родителска грижа. Се манифестира преку зголемено ниво на анксиозност, несигурност и изразена тешкотија на социјализација. Поради недостиг на внимание, детето учи дека со лошото однесување им го привлекува вниманието на возрасните и врсниците, и е отфрлено, па се поврзува со своите врсници слични на него. Доколку на рано формираното нарушување не се реагира до пубертетот, практиката покажува дека овие деца прераснуваат во луѓе кои се изложени на ризик од нестабилни врски, неуспех, криминогено однесување, психички болести и болести на зависност, невработеност.

Вториот поттип се јавува во пубертетот и раната адолесценција. Често таквото однесување е под влијание на група врсници, а се поврзува со послаб родителски надзор и тешкотии во совладувањето на училишните материјали. Ако добијат соодветна поддршка, тие генерално подоцна не стануваат криминалци.

Како да препознаете деца со нарушувања во однесувањето?

Типични однесувања се:

– Непочитување на наредбите и правилата;
– Противничка власт;
– Вербална и/или физичка агресија;
– Уништување на нештата, лаги и манипулации;
– Кражба;
– Бестрашност;
– Предиспозиција за болести на зависност;
– Некохерентност во групата на просоцијални врсници и грубост кон нив и дружење со проблематични групи.

Она што го издвојува првиот поттип се следните карактеристики:

Во однос на емоциите: тие имаат тешкотии да ги препознаат и вербализираат чувствата, често се вознемирени, безволни, депресивни и сè пораздразливи;

Во однос на возрасните: тие не толерираат никаков авторитет, ги гледаат возрасните како еднакви, тешко е да се воспостави контакт со очи со блиски луѓе, додека се неселективно блиски со странци;

Импулсивност и внимание: бидејќи не ги препознаваат своите емоции, анксиозноста се манифестира соматски и не ги држи во едно место. Треба да се нагласи дека во овој случај хиперактивноста е социјален, а не органски проблем;

Проблеми во училиштето: размислувањето е на конкретно ниво, а кога почнуваат петто одделение, наидуваат на многу тешкотии бидејќи е потребно апстрактно размислување. Како резултат на тоа, доаѓа до одбивање од страна на врсниците, што дополнително го зголемува интензитетот на проблематичното однесување.

Како да се помогне?

Клучното време за препознавање и преземање превентивни чекори е пред одење на училиште. Адолесценцијата е и период кога треба да планирате и да дадете поддршка, но факт е дека веќе се работи на ублажување на последиците. Фокусираната поддршка до пубертетот дава многу подобри резултати. При планирањето на поддршката, за децата од предучилишна возраст, акцентот треба да се стави на зајакнување на семејната средина. За децата на училишна возраст, покрај семејната поддршка, се препорачува работа со наставниците, стручната служба во училиштето, особено дефектологот, е во служба на подобро вклучување на детето во општеството. Резултатите се постигнуваат првенствено преку употреба на индивидуално советување. Практиката покажува дека не им се препорачува на децата и младите со нарушувања во однесувањето да бидат дел од групна поддршка, бидејќи ќе најдат слични на себе и ќе го зајакнат нивното проблематично однесување. Неопходни се и активности кои би го вклучиле детето во групата на просоцијални врсници. Училишните барања се обично премногу тешки за нив, што предизвикува страв дека ќе бидат одбиени. Затоа, материјалот треба да се приспособи на можностите, за детето да го совлада основното ниво и да се интегрира меѓу врсниците, со што би се намалила шансата да се зголеми проблематичното однесување.

Вишокот слободно време му дава простор на детето да создаде проблем, па затоа е неопходно да се дефинираат активности за слободно време. Бидејќи секое дете сака да биде успешно, хобијата му даваат можност да се истакне и да изгради самодоверба: глума, сликање, танцување, пливање, како и вклучување во домашните работи. Треба да се избегнуваат борачки вештини и тимски спортови бидејќи го зголемуваат нивото на агресивност. Децата и младите што мачат животни, се самоповредуваат, си играат со оган, покажуваат знаци на психоза и мора да бидат под надзор на психијатар. Во обид за самолекување, тие можат да се препуштат на алкохол, дрога и самоубиствено однесување.

За младите чии проблеми во однесувањето се појавуваат во пубертетот, се препорачува зајакнување на надзорот и примена на методот на награди и отсуство на награди, кој, патем, секако се препорачува да се применува во образованието уште од најмала возраст. Бидејќи децата со нарушувања во однесувањето се почувствителни на неправда, важно е родителите да го препознаат и наградуваат доброто однесување и да не го нагласуваат само она што е лошо. Детето мора да биде наградено со внимание и пофалби секогаш кога ќе соработува. Своето несоодветно однесување често ќе им го припишува на другите („ме испровоцира, морав да му вратам“).

На детето секогаш треба да му се каже дека единствено тоа е одговорно за своето однесување и да му се понуди неагресивна алтернатива.

Автор: м-р Анѓела Златковиќ, дефектолог

Извор