Во минатото селективниот мутизам се сметаше за доброволно одбивање да се зборува, додека во 1994 година не се увиде дека всушност не е доброволен избор, објаснува психологот Барбара Милетиќ. Според Дијагностичкиот и статистички прирачник за ментални нарушувања, селективниот мутизам спаѓа во категоријата на анксиозни нарушувања заедно со агорафобија, специфична фобија и социјална фобија, напади на паника и анксиозно сепарациско растројство. Преваленцијата е доста ниска, околу 0,7 проценти за предучилишна и рана училишна возраст.
Селективниот мутизам се карактеризира со неможност да се зборува во специфични социјални ситуации во кои се очекува детето да зборува (на пример, на училиште), и покрај фактот што во други ситуации може да зборува без проблем. Треба да се има предвид дека во периодот на адаптација (на пример, во градинка или училиште) може да се случи детето на почетокот да не зборува. Овој период може да трае до неколку недели, но тогаш зборуваме за период на приспособување, а не за селективен мутизам. Исто така, неопходно е да се утврди дали причината за неможноста за зборување се должи на тешкотии во развојот на говорниот јазик и, доколку е така, примарен приоритет е да се работи на елиминирање на овие тешкотии со логопед.
Кога најчесто се јавува селективниот мутизам?
Селективниот мутизам се појавува на возраст од три до пет години, но најчесто се бара помош многу подоцна, односно на возраст од шест до 11 години. Кога детето тргнува на училиште, барањата за говорни ситуации се зголемуваат и отсуството на говор станува сè поголем проблем. Тоа влијае и врз тешкотијата за воспоставување и одржување социјални контакти со врсниците. Исто така, со возраста, децата со селективен мутизам стануваат сѐ посвесни за нивната неспособност да зборуваат, што може да биде фрустрирачко или депресивно за нив. Од друга страна, другите деца, исто така стануваат сѐ посвесни за разликата помеѓу детето со селективен мутизам и нив, па може да дојде до „етикетирање“.
Како што објаснува Милетиќ, селективниот мутизам најчесто се јавува во ситуации кога детето комуницира со непознат возрасен, во градинка, училиште или на нови места, на семејни собири и кога детето е во фокусот (на пример, ако рецитира песна и други го гледаат).
Важно е да се нагласи дека селективниот мутизам е форма на анксиозност, а не тврдоглавост на детето.
Селективниот мутизам често се јавува кај социјалното анксиозно растројство, дури 60 проценти од децата со селективен мутизам имаат и зголемена анксиозност во социјалните ситуации.
Најчестите карактеристики на селективниот мутизам се:
– детето избегнува ситуации во кои се очекува да зборува (иако детето доживува краткорочно олеснување и намалување на непријатноста, долгорочниот проблем останува ист или дури се проширува и на други говорни ситуации)
– кога околината зборува наместо детето: „Таа/тој не ти зборува“
– немање третман (возрасните може да имаат мислење дека тој/таа веќе прозборувал/а“, „не сакам да го присилувам да зборува“, „зборувањето само ѝ/му предизвикува стрес“ и слично).
Третман и упатства
Во третманот на селективниот мутизам е покажан добар когнитивно-бихевиорален пристап (работа на идентификување и менување на дисфункционалните мисли и однесување), објаснува Милетиќ. При оценувањето и интервенцијата се покажало дека е добро да се работи на „повеќе фронтови“, односно да се вклучат родителите и градинката или училиштето. Се препорачува детето да посетува индивидуален третман кај психолог, родителот да добие инструкции како да му пристапи на детето во говорни ситуации и да се договори стратегија за работа во градинка или училиште.
Психологот во соработка со родителите, детето и градинката или училиштето го поттикнува детето да напредува во комуникациските фази:
-преткомуникативна фаза – кога детето учествува во играта, но не комуницира (ниту вербално ниту невербално)
-фаза во која детето комуницира со едно лице (често со шепотење на уво) во присуство на трето лице, но со третото не комуницира вербално или невербално
-невербална комуникација преку демонстративни гестови или различни апликации
-индиректна комуникација преку комуникациски посредник со трето лице (на пример, детето му го шепоти одговорот на родителот, а родителот му го кажува одговорот гласно на психологот)
-директна вербална комуникација (добро е прво да се започне со прашања од затворен тип кои имаат еден краток одговор, на пример, „Каква боја е играчката“ отколку отворени прашања, „Кажи ми приказна“. Исто така, подобро е да поставиш прашања кои не се лични на почетокот и да не се инсистира на контакт со очи).
Што можат да направат родителите?
Иако за селективен мутизам е потребна помош од логопед, психологот Милетиќ тврди дека и родителите можат да му помогнат на своето малечко да го надмине овој проблем. Еве ги нејзините совети за родителите, воспитувачите и наставниците кои имаат контакт со деца со селективен мутизам:
-немојте да го молите или поткупите детето да зборува
-ако детето не одговори на прашањето, почекајте неколку минути и потоа преформулирајте го прашањето – на пример, поставете затворено прашање или понудете му на детето можност за невербален одговор (со кимање со главата, покажување гест… )
-пред да се запише во градинка или училиште, добро е да му се овозможи на детето да се запознае со воспитувачот пред првото пристигнување и ако е можно, барем едно дете од воспитно-образовната група или одделение да го запознае детето
-ако детето не учествува во активности во градинка, не инсистирајте на тоа, туку овозможете учество во активности кои детето нормално ги претпочита и оние што не бараат говор
-дозволете му на детето да се изразува невербално ако така му е поудобно (на пр., со кимање со главата „да/не“, демонстративен гест)
-кога детето ќе почне да зборува, добро е да не почнете со поставување голем број прашања и со тоа да го наведете повторно да се повлече
-кога е можно, најавете му ги ситуациите на детето со цел да се запознае со нив (ако има големи промени, на пр., промена на образовната група или класа, добро испланирајте ја транзицијата)
-зголемете ја свеста кај децата за селективен мутизам – во договор со детето, овозможете му да им се претстави на другите деца преку сликички – што сака/не сака да прави, кои се неговите хобија итн. и запишете кои ситуации прават да се чувствува непријатно
-во образовната група или класот треба да се посвети внимание на потенцијалното задевање.
Со оглед на тоа што селективниот мутизам претставува страдање за детето, ги отежнува социјалните контакти и може да влијае врз училишниот успех, добро е да се започне со третман што е можно порано.
912